Politik Ekoloji Perspektifinden Çarşamba Çayı (Uluçay Bozkır Konya)

Dünya genelinde 1998-2017 periyodunda meydana gelen doğa kaynaklı afetlerden etkilenen insan sayısı bakımından en fazla etkili olan afet % 45'lik bir oranla sel afeti olmuştur. İnsan yaşamına olumsuz etkilerde bulunan sel olayı jeolojik, jeomorfolojik,  meteorolojik, hidrolojik ve beşeri etmenlere dayanmaktadır. Meteorolojik kökenli doğal afetler; dolu, sel, taşkın olarak sıralanmaktadır. Sel ve taşkınlar Türkiye'de yaygın bir şekilde görülebilen doğal afetlerdir. Şiddetli sağanak yağışlar ve kar erimelerinin etkisiyle akarsu yatağının kapasitesinin aşılması sonucunda su baskınları niteliğinde taşkın ve sel olayları yaşanmaktadır.

Çalışma alanı, Konya ilinin Bozkır ilçesi sınırlarından geçen ve kaynağını Orta Toros Dağlarından alan Çarşamba Çayı'nın yukarı havzasıdır. Türkiye'nin Coğrafi Bölgelerinden Akdeniz Bölgesi sınırları içerisinde yer alan bu saha, Büyük Konya Kapalı Havzası'nın güneybatısında konumlanmaktadır. Konya'da kullanabilir su kaynakları potansiyeli 2.848 hm³/yıl olup Çarşamba Çayı'nın ildeki sıralamasında 164.8 hm³/yıl ile 4.sırada yer almaktadır Çarşamba Çayı; Aygır Gediği Pınarı'ndan doğar, kuzeye doğru Karacahisar, Toplar, Kızılçam, İsalı, Sorkun, Dere, Çağlayan mahallelerinden devam ederek Bozkır ilçe merkezine ulaşır. Kuzey istikamette Yolören Mahallesi'nden devam ederek Pınarcık Mahallesi'nde Beyşehir-Suğla-Apa  (BSA) kanalıyla buluşur. Çarşamba Çayı, daha çok kar ve yağmur sularıyla beslenmektedir. Genel olarak kuzeydoğuya doğru akan Çarşamba Çayı, havzasının içerisindeki en önemli yerleşim yeri olan Bozkır'dan geçerek Suçatı adı verilen mevkide batıdan Kozdere ile birleşir. Çarşamba Çayı'nın yan kolları Sorkun'da Kozludere, İsalı'da Sarnıçboğazı Deresi, Çağlayan'ın güneyinde birleşen Yayla Deresi ile Kayapınar Deresi, Kozağaç'da Karabelen Deresi, Kanlıböğet'den gelen Çökelez Deresi ile Pınarcık Mahallesi'ndeki Kuru Dere'dir. Yaz mevsiminde bu derelerin su miktarı büyük ölçüde azalmaktadır. Yaz kuraklığın arttığı zamanlarda bu kollardan bazıları kuruyabilmektedir. Kozdere; Beyşehir ve Suğla Gölleri'nin fazla sularını drene eden Beyşehir-Suğla Kanalı'nın bağlandığı deredir. Kozdere ile birleşen Çarşamba Çayı artık dar ve derin bir vadi olan Mavi Boğaz içerisinde doğuya doğru hareket etmektedir. Bu boğazda Konya Sulama Projesi'nin (KOP) önemli bir ayağı olan Mavi Tünel Projesi yer almaktadır. Çarşamba Çayı, Mavi Boğaz'dan çıktıktan sonra Apa Barajı'na, daha sonra ise Çumra Ovası'na ulaşmaktadır. Tarımsal sulamada önemli bir rol üstlenmektedir.

Bu çalışmada, Çarşamba Çayının uzun yıllardır meydana gelen sel ve taşkın olaylarının oluşturduğu olumsuz etkilerin araştırılması amaçlanmıştır. Kış mevsimde kar yağışı miktarının değişiklik göstermesi, akarsu seviyesini doğrudan etkilediği için sel ve taşkın olayları aralıklarla gerçekleşmektedir. Çarşamba Çayı 10 Haziran 1904, 2002, 2004, 07 Ocak 2007, 15 Aralık 2010 yıllarında sel-taşkın olayları yaşamış olup son olarak Mayıs 2016 yıllarında taşkın riski ile karşı karşıya kalmıştır. Mayıs ayında kar erimeleri ile toprağın suya doyması ve akarsu seviyesinin yükselmesi durumu gözlenmiştir. Şehir içindeki tarihi Selçuklu köprüsünün gözleri tıkanma noktasına gelmiştir.

Politik ekolojinin çalışmayı şekillendiren ön kabulleri vardır. Bunlardan bir tanesi doğal çevrede meydana gelen herhangi bir değişikliğin arka planında yerel, bölgesel hatta küresel politik, kültürel ve ekonomik sistemlerin olabileceğidir. Çarşamba Çayına müdahale eden kurumların Devlet Su İşleri, Karayolları Genel Müdürlüğü, Konya Büyükşehir Belediyesi olduğu anlaşılmıştır. Bu kurumlardan alınan bilgiler ışığında Çarşamba Çayı'nın politik ekolojisi anlatılmaya çalışılmıştır. Kaynak araştırması, sahada gezi ve gözlem yapıldıktan sonra elde edilen veriler analiz edilmiştir. Çalışmanın tematik haritalar ArcGIS ArcMap10.5 programında çizilmiştir. Hava fotoğrafları ile Çarşamba Çayı'nın şehir içindeki akış güzergâhı gösterilmiştir. Yöre halkı ile mülakat yapılmıştır.

Çarşamba Çayı üzerinde ıslah çalışmaları yapılmış olup sel ve taşkın durumları test edilmeden, politik kaygılarla yapılan yapılaşma dikkat çekmekte; olası afet durumunda ciddi anlamda can ve mal kaybına neden olacağı düşünülmektedir. Akarsu kenarlarına yol yapımı, su şebekesi tesisi, tarım arazisi ve konut alanı yapımı gibi nedenlerden dolayı çay yatağının aleyhine daralma söz konusudur. Bu çalışma ile meydana gelebilecek olası can ve mal kayıplarının azaltılması için gerekli önlemlerin alınması ve bu konudaki uyarılara dikkat çekmek gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: Bozkır, Çarşamba Çayı, Sel ve Taşkın.

The most effective disaster in terms of the number of people affected by natural disasters occurring in the period 1998-2017 worldwide was the flood disaster with a rate of 45%. The flood event, which has negative effects on human life, is based on geological, geomorphological, meteorological, hydrological and Human Factors. Natural disasters of meteorological origin are listed as hail, flood, flood. Floods and floods are common natural disasters in Turkey. As a result of heavy downpours and snowmelt, flooding and flooding events are occurring as a result of exceeding the capacity of the stream bed.

The area of study is the Upper Basin of Çarşamba Çayı, which passes through the borders of Steppe District of Konya province and receives its source from the Middle Taurus Mountains. Located within the borders of the Mediterranean region from the geographical regions of Turkey, this area is located in the southwest of the Great Konya closed basin. Konya can use the potential of Water Resources 2.848 hm3 / year in the ranking of Wednesday tea in the province 164.8 hm3 / year with 4.Tea ranks Wednesday; Aygır is born from the spring of the gap, continues north from the neighborhoods of Karacahisar, Toplar, Kızılçam, Isalı, Sorkun, Dere, Caglayan and reaches the center of the Steppe district. Continuing north from Yoloren neighborhood, it meets Beyşehir-Süğla-Apa (BSA) canal in Pınarcık neighborhood. Wednesday Creek is mostly fed by snow and rainwater. Çarşamba stream, which flows generally to the Northeast, passes through the Steppe, which is the most important settlement in its basin, and merges with Kozdere from the West in a place called Cidati. The side tributaries of Wednesday Creek are Kozludere in Sorkun, cistern in isali, Kayapınar Creek with the Plateau stream that merges to the south of Caglayan, Karabelen Creek in Kozağaç, sediments Creek from Kanlıböğet and Dry Creek in Pınarcık District. During the summer season, the amount of water in these streams is greatly reduced. During the summer drought, some of these tributaries may dry out. Kozdere is a stream connected by the Beyşehir-Süğla Canal, which drains the excess waters of the Beyşehir and Süğla Lakes. Çarşamba stream, which joins with Kozdere, now moves eastwards in the Blue Strait, a narrow and deep valley. In this strait is the blue tunnel project, which is an important pillar of the Konya Irrigation Project (KOP). After exiting the Blue Strait, Wednesday Creek reaches the APA Dam and then the Çumra Plain. It plays an important role in agricultural irrigation.

In this study, it was aimed to investigate the negative effects of Wednesday tea caused by floods and flood events that have occurred for many years. Flooding and flood events occur at intervals, as the amount of snowfall changes in the winter season directly affects the level of the stream. January May December June 10, 1904, 2002, 2004, January 07, 2007, December 15, 2010 experienced flood-related events, and finally May 2016 faced flood risk. In May, snow melts and water saturation of the soil and stream level was observed to rise. The eyes of the historical Seljuk bridge in the city have reached the point of blockage.

Political ecology has preconceptions that shape the work. One of them is that local, regional, or even global political, cultural, and economic systems may be behind any changes in the natural environment. It was understood that the institutions that intervened in Wednesday Tea were the State Water Works, The General Directorate of highways, the Konya Metropolitan Municipality. In the light of the information received from these institutions, the political ecology of Wednesday tea was tried to be explained. Data obtained after Resource Research, Field Trip and observation were analyzed. The thematic maps of the study are drawn in the ArcGIS ArcMap10.5 program. Aerial photos show the flow route of Wednesday Creek through the city. Interviews were conducted with local people.

Reclamation work has been carried out on Wednesday, without testing flood and flood conditions, and construction with political concerns is noted; it is believed that in the event of a possible disaster, it will cause serious loss of life and property. Due to reasons such as the construction of roads to the edges of the stream, the water network plant, the construction of agricultural land and residential areas, there is a narrowing of the tea bed. In order to reduce the possible loss of life and property that may occur with this study, it is necessary to take the necessary measures and draw attention to the warnings on this issue.

Prof. Dr. Saliha Koday Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya ABD e-mail: skoday@atauni.edu.tr ORCİD ID. 0000-0003-2515-4287
Prof.Dr. Zeki Koday Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya ABD e-mail: zkoday@atauni.edu.tr ORCİD: 0000-0002-2126-9573
Emine Yılmaz Akçaözoğlu Doktora Öğrencisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.e-mail: cografya-emine2013@hotmail.comORCİD ID. 0000-0002-5931-1140.