Önsöz - Bozkır'da Madencilik (1776-1839)

Başlangıçta sosyal ve ekonomik açıdan Bozkır adlı bir çalışma düşünülmüş olmasına rağmen Bozkır madeni ile alakalı belgelerin yoğunluğundan ve maden işletmesinin Bozkır’ın idarî ve ekonomik yönünü geniş ölçüde etkilemesinden dolayı tezin konusu, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda madenin sosyal ve ekonomik hayata etkisinden hareketle, madenin açılmasından kapatılmasına kadar geçen süre olan 1776-1839 yılları arası belirlenmiştir. Araştırma konusu her ne kadar Bozkır madeni olsa da Bozkır madeninde üretim aşamalarıyla ilgili veriler sınırlı olduğundan, Osmanlı madenciliğinde uygulanan kanunlar ve kanunnamelerden de istifade edilmiştir. Dolayısıyla Bozkır madeni özelinde irdelenen inceleme, Osmanlı madenciliği hakkında da çeşitli bilgiler vermektedir. Bu nedenlerle tezin adı “Bozkır’da Madencilik (1776-1839)” olarak belirlenmiştir.

Osmanlı madenciliği içerisinde Bozkır madeninin yeri nedir? Bozkır madeninde cevherlerin çıkarıldığı mağaralar nerededir? Bozkır madeninde gerçekleşen üretim miktarı ne kadardır? Bu mağaralardan çıkarılan cevherler nereye ve nasıl nakledilmiştir? Bozkır’da madenin açılmasıyla idari, sosyal ve ekonomik durumda meydana gelen değişiklikler nelerdir? Bu araştırmada, bu ve benzeri sorulara cevap bulmak ve mağaralardan cevher çıkarılması aşamasından madenlerin günlük hayatta kullanımına kadar geçen süreçteki durumunu ortaya çıkarmak hedeflenmiştir.

Bu çalışma ile Bozkır madeninin Bozkır kazasına etkisi ile devlete olan katkısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte madenlerin çıkarıldığı mağaralardan başlamak üzere darphaneye teslimine kadar geçen süreçte yapılan işlemler, ortaya çıkan sorunlar ve madende çalışan görevlilere de değinilmiştir. Bozkır madeni emaneti adı verilen idarî yapının sınırları belirlenerek yıllara göre meydana gelen değişiklikler irdelenmiş, Bozkır madeninde çıkarılan altın, gümüş ve kurşunun çeşitli aşamalarına dahil edilen yerleşim yerleri tespit edilerek madenin kaza ve çevresine etkisi üzerinde durulmuştur.

Çalışmanın amacı, Bozkır madeninin Osmanlı madenciliği içerisindeki yerinin tespitine çalışmaktır. Bu amaçla giriş ve beş bölümden oluşan çalışmanın giriş bölümünde çalışmanın amacı ve kapsamı ile araştırmada kullanılan kaynaklara değinilmiştir. Bölgede meydana gelen siyasî gelişmeler Türklerin hakimiyet kurduğu dönem ele alınarak incelenmiştir.

Birinci bölümde, Bozkır’da yapılan madencilik faaliyetleri genel olarak anlatılmıştır. Bozkır’da madencilik faaliyetleri hakkında bilgi verildikten sonra Bozkır madeninin 1776 yılında açılması ele alınmıştır. Ayrıca, 1785 yılında çeşitli sebeplerle kapatılan Bozkır madeninin, 1787 yılında yeniden üretime açılması, 1793 yılında ise Bereketli madeninin Bozkır madenine bağlanması ve 1839 yılında Bozkır madeninin tekrar kapatılması üzerinde durulmuştur.

İkinci bölümde, madenlerin hukukî durumu ile maden işletme tarzları anlatılmıştır. Bozkır madeninin idarî ve hukukî durumu izah edildikten sonra madenciler ile Bozkır madenine bağlı yerleşim yerlerindeki ahalinin muafiyetleri ile bunlardan alınan vergilere değinilmiştir.

Üçüncü bölümde, madenin kömür ve kütük ihtiyacı ile bu ihtiyaçların nasıl karşılandığı üzerinde durulmuştur. Bozkır madeninin açılmasıyla birlikte madene bağlanan kazalar ile bu kazaların hangi şartlarla madene bağlandığına değinilmiştir. Madene bağlı kazaların, madenin aynî ya da nakdî görevlerinden hangisini yaptığı ve yerleşim birimlerine düşen hisseler tespit edilmeye çalışılmıştır.

Dördüncü bölümde, Bozkır madeninde tespit edilen görevliler, görev tanımları yapılarak izah edilmeye çalışılmıştır. Osmanlı döneminde işletilen diğer madenlerdeki görevlilere dair belgelere de müracaat edilerek bu konudaki bazı eksiklikler giderilmeye çalışılmıştır.

Beşinci bölümde, Osmanlı maden ocaklarından cevherin çıkarılması aşamasından, cevherin işlenmesine kadar geçen süreç incelenmiştir. Doğrudan Bozkır madenindeki cevherlerin nasıl çıkarıldığı ve işlendiği konusunda arşiv belgelerinde fazla ayrıntı olmadığından bu konular madencilik alanındaki kanunnameler ve dönemin kroniklerinden faydalanılarak ele alınmıştır. Bozkır madeninden çıkarılan altın, gümüş ve kurşunların miktarları belirtilerek, madenin Osmanlı madenciliği açısından önemi belirtilmiş, madenlerden alınan vergiler üzerinde durulmuş, elde edilen kurşun, altın ve gümüşün hangi yollarla İstanbul’a gönderildiğine değinilmiştir. Ayrıca Osmanlı madenciliğinin genel sorunları izah edilmiş, madende karşılaşılan eşkıyalık hareketleri anlatılarak bu soruna karşı alınan tedbirler üzerinde durulmuştur.

Araştırmanın temel kaynağını arşiv malzemeleri oluşturmaktadır. Osmanlı madenciliği incelenirken özellikle Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden istifade edilmiştir. Osmanlı Arşivi’nde bulunan konu ile ilgili kataloglar taranarak gerekli belgeler temin edilmiştir. Bununla birlikte Bozkır madeni içerisinde tespit edilemeyen konular için ise diğer madenlere ait belgelere ve daha önce yapılan çalışmalara müracaat edilerek konu aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Sosyal Bilimler Enstitüsü tez yazım kılavuzu gereği, tezde kullanılan metin içerisindeki dipnot tekniğinin tarih araştırmalarına çok elverişli olmadığını da ifade etmek gerekir. Zira metin içerisindeki bütünlüğü bozması, tarihlerin metin içerisinde kullanılmasını zorlaştırması gibi nedenlerden dolayı metin içerisinde atıf yapmak pek kullanışlı değildir.

Bu çalışma esnasında destek ve yardımlarını esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr. Bayram Ürekli hocama, çeşitli hususlarda yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. Alaaddin Aköz, Yunus İnce, Ali Rıza Soyucak, Cemal Çetin, Fatih Harmancı, Zafer Okumuş, İbrahim Yavuzer, M. Sait Atay, Hasan Abaoğlu, Harun Şeker, Bülent Çevik ile çalışmalarım esnasında gösterdikleri sabır ve destek için anneme, eşime ve çocuklarıma teşekkürlerimi sunarım.

Hamit ŞAFAKCI

KONYA-2013